Wspomnienia o prof. Gotfrydzie Kupryszewskim
Prof. Gotrfryd Kupryszewski
(1929 - 2005)
W dniu 15 lipca 2005 roku odszedł od nas po długiej i ciężkiej chorobie profesor Gotfryd Kupryszewski jeden z twórców
polskiej chemii peptydów, a nade wszystko Mentor wielu z nas. Człowiek, dla którego praca zawodowa była największą pasją życiową.
Gotfryd Wiktor Kupryszewski urodził się 30 września 1929 roku w Pińsku. Od zakończenia Drugiej Wojny Światowej swoje losy życiowe związał
z Wybrzeżem Gdańskim. Szkołę średnią (gimnazjum i liceum) ukończył w Gdyni, a następnie od roku 1949 studiował na
Wydziale Chemii Politechniki Gdańskiej, uzyskując kolejno tytuły zawodowe inżyniera chemii (1953 r.) i magistra chemii (1955 r.)
oraz w 1958 roku stopień naukowy doktora nauk chemicznych. Jego dalsza kariera naukowa odbiegała od standardów utrwalonych w
nauce polskiej; w roku 1963 uzyskuje stopień doktora habilitowanego, w 1969 roku nadany Mu został tytuł naukowy
profesora nadzwyczajnego, a w 1976 roku zostaje profesorem zwyczajnym.
Zainteresowania naukowe prof. Kupryszewskiego skupiały się na szeroko rozumianej chemii aminokwasów i polipeptydów. Wyróżnić tu można dwa
główne nurty badań: metodologia syntezy peptydów oraz synteza oraz badania zaleźnośi struktura - aktywność biologiczna pochodnych aminokwasów i polipeptydów.
Do pierwszego kierunku badawczego zaliczyć moża prace z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych nad
reakcją niehydrolitycznego rozszczepienia wiązań ptydowych metodą N-acydolizy oraz nad reakcją
selektywnego rozszczepienia wiązań estrowych w estrach acylowanych aminokwasów i peptydów metodą O-acydolizy.
Godne szczególnej uwagi są też prace prowadzone nad zapobieganiem racemizacji zachodzącej podczas chemicznej
syntezy peptydów. W ramach tego zagadnienia prof. Kupryszewski wraz ze współpracownikami zaproponował mechanizm działania
tzw. "dodatków przeciwracemizacyjnych", a także wprowadził do chemii peptydów szereg nowych zwiazków
działających według postulowanego mechanizmu. Z tego okresu pochodzi też zaproponowana przez prof. Kupryszewskiego
metoda syntezy wiązań peptydowych za pomocą aktywnych estrów pentachlorofenylowych. Była często swego
czasu stosowana przez wiele grup badawczych.
Problem relacji pomiędzy strukturą związków organicznych a ich aktywnością biologiczną
początkowo prof. Kupryszewski adresował do pochodnych aminokwasów działających na centralny układ nerwowy
(kwasy 3-arylo-4-aminobutanowe) oraz wykazujących działanie chwastobójcze (kwasy 2-amino-4-aryloksybutanowe). Jednym z
projektów mieszczącym się w tej problematyce było opracowanie dla Starogardzkich Zakładów Farmaceutycznych
"Polfa" oryginalnej syntezy kwasu D,L-3-p-chlorofenylo-4-aminobutanowego (preparat sprzedawany
jest pod handlową nazwą "Backlofen"). Lek ten zmniejsza napięcie mięśni i jest stosowany między
innymi w terapii stwardnienia rozsianego. W kolejnych latach rosło zainteresowanie prof. Kupryszewskiego coraz większymi związkami
o aktywności biologicznej. Początkowo były to niewielkie peptydy takie jak:
N-acylopochodne peptydów zawierających
L-lizynę L-ornitynę wykazujące aktywność przeciwbakteryjną, analogi hormonu tyreotropowego,
peptydy opioidowe (enkefaliny, kiotorfina, kazomorfina) czy analogi hormonu tkankowego angiotensyny II. W kolejnych latach w
kręgu zainteresowań prof. Kupryszewskiego pojawiały się większe peptydy o bardziej skomplikowanej strukturze jak:
cholecystokinina, gastryna, analogi arginylo-wazopresyny, analogi hormonu uwalniającego gonadotropiny, neuropeptydy
z rodziny tachykinin, galanina i jej analogi, polipeptydy o aktywności immunologicznej, inhibitory proteinaz serynowych,
systemina, polipeptydy tworzące kompleksy z kwasami nukleinowymi. Są to tylko główne (choć nie wszystkie) obiekty badań prof. Kupryszewskiego.
Dorobek naukowy prof. Kupryszewskiego obejmuje on prawie 300 pozycji prac oryginalnych, kilkanaście prac monograficznych oraz 5 podręczników i skryptów studenckich.
Jeden z podręczników akademickich pt. "Wstęp do chemii organicznej" był przez wiele lat jednym z najbardziej popularnych wsród studentów chemii i kierunków pokrewnych.
Prace pochodzące z zespołu profesora Kupryszewskiego prezentowane były przez Niego bądź Jego współpracowników na ponad 100 konferencjach naukowych.
Prof. Kupryszwski prowadził też bardzo szeroką współpracę z wieloma ośrodkami naukowymi zarówno w kraju jak i poza nim. Kilkakrotnie odbywał staże naukowe jako
"visiting scientist" w renomowanych ośrodkach takich jak The Salk Institute (USA) oraz Uniwersytet w Uppsali (Szwecja). Wielu też badaczy z innych ośrodków naukowych
z kraju i zagranicy odbyło staże w Jego laboratorium.
Prof. G. Kupryszewski całą swoją karierę zawodową związał w sensie fizycznym z jednym miejscem pracy -
gmachem przy ul. Sobieskiego. Początkowo była to Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Gdańsku, gdzie w 1953 roku G.
Kupryszewski został asystentem. Przeszedł tam poszczególne szczeble kariery zawodowej (adiunkt -1958 r., docent 1963 r.,
prof. nadzwyczajny 1969 r.), a po powołaniu w 1970 r. Uniwersytetu Gdańskiego, został w 1976 r. zatrudniony na
stanowisku profesora zwyczajnego w Uniwersytecie Gdańskim. Na tym stanowisku pracował do momentu przejścia na emeryturę w roku 2002.
Wkład prof. Kupryszewskiego w organizację i funkcjonowanie obu tych uczelni jest trudny do przecenienia. Tylko częściowo
odzwierciedlają to sprawowane przez Niego funkcje kierownicze w Instytucie Chemii i na Wydziale Chemii (1965-1970
kierownik Zakładu Syntezy Organicznej, 1970-1996 kierownik Zakładu Chemii Bioorganicznej, 1996 - 2001 kierownik Katedry Chemii
Organicznej). Prof. Kupryszewski pełnił też funkcję dziekana Wydziału Mat.-Fiz.-Chem WSP (1963-1968) i UG (1970-1972),
prorektora WSP (1968-1970) i UG (1970-1972). Prof. Kupryszewski był też jednym z inicjatorów i twórców Uniwersytetu Gdańskiego,
a także powołanego w 1990 roku Wydziału Chemii UG.
Prof. G. Kupryszewski prowadził też aktywna działalność poza macierzystą uczelnią. Uczestniczył w pracach
szeregu komisji resortowych, Komitetu Badań Naukowych, Polskiego Towarzystwa Chemicznego, radach redakcyjnych czasopism
specjalistycznych, a także radach naukowych między innymi: Instytutu Oceanologii PAN w Sopocie i Instytutu Chemii
Bioorganicznej PAN w Poznaniu. Był On też członkiem szeregu stowarzyszeń naukowych w tym: Gdańskiego Towarzystwa
Naukowego, sprawując w latach 1972-1978 funkcję prezesa, Polskiego Towarzystwa Chemicznego, Polskiego Towarzystwa
Biochemicznego, Polskiego Towarzystwa Fizjologicznego, Szwedzkiego Towarzystwa Chemicznego, a także Europejskiego
Towarzystwa Peptydowego pełniąc w latach 1976-1978 funkcję przewodniczącego. Był On także przez dwie
kadencje (1990-1994; 1994-1998) krajowym przedstawicielem w Radzie ostatniej z organizacji. Prof. Kupryszewski był też
organizatorem szeregu konferencji naukowych; z najważniejszych wymienić należy organizację w 1978 roku w Gdańsku prestiżowego
XV Europejskiego Sympozjum Peptydowego. Był też organizatorem w 1967 roku pierwszej polskiej konferencji peptydowej, które od
roku 1973 organizowane były co dwa lata i z czasem zmieniły nazwę na Polskie Sympozja Peptydowe. W środowisku
pozanaukowym G. Kupryszewski dał się poznać pod koniec lat osiemdziesiątych jako zdecydowany przeciwnik kontynuacji
budowy elektrowni jądrowej w Żarnowcu. Uczestniczył też po stronie Solidarności w obradach Okrągłego Stołu.
Równie imponujący jest też wkład prof. Kupryszewskiego w rozwój kadry naukowej. Wypromował On 25 doktorów chemii, a
z Jego inspiracji 9 osób zakończyło pomyślnie przewody habilitacyjne. Pięciu spośród Jego uczniów uzyskało
tytuł profesora.
Za swoje osiągnięcia naukowe oraz działalność organizacyjną prof. G. Kupryszewski by wielokrotnie wyróżniany
nagrodami resortowymi, towarzystw naukowych oraz społeczności lokalnych w tym tytułem Honorowego Członka Gdańskiego
Towarzystwa Chemicznego.
Profesor Kupryszewski był bez wątpienia liderem polskiej społeczności chemików peptydowych. Jego autorytet w środowisku w żadnej mierze nie wynikał ze sprawowanych
funkcji oficjalnych, bo o takie nie zabiegał. Dla wszystkich, którzy Go znali, było oczywiste, ze wyrażona przez Niego
opinia ma charakter czysto merytoryczny i pozbawiona jest choćby odrobiny koniunkturalizmu, co w połączeniu z legendarnym
już temperamentem Profesora, powodowało, że Jego głos w dyskusji zawsze się liczył. Dla wielu z nas pozostanie na
zawsze Autorytetem, o które w dzisiejszych czasach coraz trudniej. Dbać nie tylko o rozwój naukowy swoich współpracowników
i macierzystej jednostki, obchodził Go los członków naszej społeczności peptydowej. Wielokrotnie wspierał bądź
wręcz inspirował ich awanse naukowe i zawodowe. Był bez wątpienia jedną z osób, która przyczyniła się do wyjątkowej
integracji polskiego środowiska peptydowego, znalazło to również odzwierciedlenie w Jego wysokiej pozycji na arenie międzynarodowej.
Gotfryd Kupryszewski miał bardzo udane życie osobiste. Z żoną Jadwigą stanowili małżeństwo wspaniale się rozumiejące
i wspierające w każdej sytuacji życiowej. Był On też dla swojej córki Małgorzaty kochającym ojcem, a dla wnuka Macieja troskliwym dziadkiem.
Wraz z odejściem profesora Gotfryda Kupryszewskiego tracimy nie tylko badacza znanego i cenionego na arenie międzynarodowej,
dla wielu z nas Mentora, Przyjaciela i lojalnego Kolegę, na którego zawsze i w każdej sytuacji mozna było liczyć, tracimy przede
wszystkim człowieka prawego i uczciwego, którego motywacją w działaniu były nie własne zaszczyty, ale interes środowiska,
w którym pracował.
Krzysztof Rolka
Wydział Chemii
Uniwersytet Gdański
